ท่ามกลางวิกฤตสิ่งแวดล้อมโลก การค้นพบสิ่งมีชีวิตชนิดใหม่ของโลกในประเทศไทย ไม่ได้เป็นเพียงข่าวทางวิทยาศาสตร์ หากเป็นสัญญาณสะท้อนความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศและความหลากหลายทางชีวภาพ สิ่งมีชีวิตเหล่านี้มิได้เกิดขึ้นใหม่ แต่ดำรงอยู่ในธรรมชาติที่สมดุลมาอย่างยาวนาน ในฐานะประเทศที่มีความสำคัญด้านความหลากหลายทางชีวภาพสูงเป็นอันดับ 8 ของโลก จึงเป็นบทพิสูจน์ ถึงความสำคัญของทรัพยากรธรรมชาติของไทย และเป็นบทสะท้อนว่าการอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติคือกุญแจสำคัญในการคงอยู่ของสิ่งมีชีวิตบนโลก
จากการทำงานของศูนย์ความเป็นเลิศด้านความหลากหลายทางชีวภาพ ภายใต้ความร่วมมือของ 31 สถาบันภายในประเทศ และ 14 สถาบันจากต่างประเทศ พร้อมด้วยนักวิจัยกว่า 130 คน ที่ได้ลงพื้นที่สำรวจความหลากหลายทางชีวภาพบริเวณลุ่มแม่น้ำโขง อันเป็นผลงานวิจัยสำคัญด้านอนุกรมวิธานและความหลากหลายทางชีวภาพของประเทศไทย ล่าสุดได้มีการประกาศการค้นพบสิ่งมีชีวิตชนิดใหม่ของโลกจำนวน 43 ชนิด ซึ่งได้รับพระราชทานชื่อวิทยาศาสตร์ภายใต้พระนามของสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ สยามบรมราชกุมารี เนื่องในโอกาสมหามงคลเฉลิมพระชนมายุ 70 พรรษา พุทธศักราช 2568 ภายในงาน Chula the Impact ครั้งที่ 36 เพื่อเผยแพร่องค์ความรู้ทางวิชาการด้านอนุกรมวิธานและความหลากหลายทางชีวภาพสู่สาธารณชน
ศ.ดร.สมศักดิ์ ปัญหา ผู้อำนวยการศูนย์ความเป็นเลิศด้านความหลากหลายทางชีวภาพ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กล่าวถึงที่มาการค้นพบสิ่งมีชีวิตใหม่ทั้ง 43 ชนิดว่า การค้นพบสิ่งมีชีวิตชนิดใหม่ในประเทศไทย ไม่ใช่เพียงประเด็นทางอนุกรมวิธาน แต่เป็นภาพสะท้อนของความหลากหลายทางพันธุกรรม อันเป็นหัวใจสำคัญของระบบนิเวศและฐานทรัพยากรของประเทศ และความหลากหลายทางชีวภาพในปัจจุบันกำลังเผชิญแรงกดดันอย่างรุนแรงจากกิจกรรมของมนุษย์ ซึ่งมีผลกระทบต่อวิถีชีวิตของประชากรกว่า 8,000 ล้านคนทั่วโลก ความหลากหลายทางชีวภาพจะกลายเป็นหนึ่งในปัจจัยสำคัญที่สุดของโลกในช่วงไม่กี่ปีข้างหน้า ทั้งในมิติของสิ่งแวดล้อม สุขภาพ และความมั่นคงของมนุษย์
สำหรับการสำรวจความหลากหลายทางชีวภาพในลุ่มแม่น้ำโขงในฐานะแม่น้ำนานาชาติที่ไหลจากที่ราบสูงทิเบต ผ่านจีน เมียนมา ลาว ไทย กัมพูชา และไปสิ้นสุดที่เวียดนาม ลักษณะทางภูมิประเทศของแม่น้ำสายใหญ่ที่แตกแขนงออกเป็นแม่น้ำสาขาจำนวนมาก ทำให้เกิดระบบนิเวศที่ซับซ้อนและความหลากหลายทางชีวภาพอย่างมหาศาล จึงเป็นที่มาว่าทำไมแม่น้ำโขงจึงเป็นถิ่นอาศัยของสิ่งมีชีวิตที่มีเอกลักษณ์เฉพาะ เช่น ปลาบึก ปลาโลมาวดี และสปีชีส์อื่น ๆ อีกมากมาย ซึ่งสะท้อนให้เห็นว่าการไหลแตกแขนงของแม่น้ำเป็นปัจจัยสำคัญที่ก่อให้เกิดสปีชีส์เฉพาะถิ่นในแต่ละพื้นที่
ศ.ดร.สมศักดิ์ กล่าวว่า ในปัจจุบันแม่น้ำโขงเผชิญการเปลี่ยนแปลงอย่างรุนแรง จากภาพรวมจะเห็นว่ามีเขื่อนจำนวนมากกระจายอยู่ตลอดลำน้ำ ทำให้เห็นชัดว่าข้อมูลด้านชีวภาพจำนวนมากยังไม่สามารถอัปเดตได้ทันต่อสถานการณ์ แรงกดดันทั้งจากธรรมชาติและกิจกรรมของมนุษย์ส่งผลให้สิ่งมีชีวิตจำนวนไม่น้อยลดลงหรือสูญหาย ในขณะที่ลุ่มน้ำโขงสายหลักถูกพัฒนาอย่างเข้มข้น ในประเทศไทยก็มีการสร้างเขื่อนและโครงสร้างกั้นน้ำในหลายลุ่มน้ำสาขาของแม่น้ำโขง ยกเว้นเพียงลุ่มน้ำสงคราม ซึ่งครอบคลุมพื้นที่ 5 จังหวัด ได้แก่ สกลนคร, อุดรธานี, หนองคาย, บึงกาฬ, นครพนม ลุ่มน้ำสงครามจึงยังคงเป็นลุ่มน้ำสายเดียวที่ไม่มีเขื่อนขวางกั้น กลายเป็นโจทย์ที่ถูกตั้งขึ้นในการสำรวจ ปัญหาการสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ อันเป็นผลมาจากการก่อสร้างเขื่อนและโครงสร้างพื้นฐานต่าง ๆ
จากการสำรวจแม่น้ำโขง ศ.ดร.สมศักดิ์ กล่าวว่า ได้พบสปีชีส์หลายชนิดแต่สิ่งที่น่าสนใจคือ กลับพบความหลากหลายของสิ่งมีชีวิตจำนวนมากในลุ่มน้ำสงคราม ที่นี่ไม่เพียงพบสปีชีส์สัตว์และพืชจำนวนมากเท่านั้น แต่ยังรวมถึงจุลินทรีย์ที่ยังไม่เคยมีการศึกษามาก่อน สิ่งเหล่านี้ทำให้เกิดสมมติฐานสำคัญว่า สิ่งมีชีวิตบางชนิดอาจไม่ได้อาศัยอยู่ในแม่น้ำโขงสายหลัก แต่อพยพหรือหลบไปอยู่ในแม่น้ำสาขา ซึ่งมีสภาพแวดล้อมหรือถิ่นอาศัยเฉพาะที่เหมาะสม
ในเชิงวิชาการเป็นประเด็นที่น่าสนใจ เพราะสิ่งมีชีวิตแต่ละชนิดต้องมีถิ่นอาศัยเฉพาะ มีเงื่อนไขด้านอาหาร แร่ธาตุ และสิ่งแวดล้อมที่จำเป็น แต่ขณะเดียวกันต้องทำงานร่วมกับชุมชนเพื่อให้มีส่วนร่วมและได้รู้ข้อมูลจากพื้นที่จริง ศ.ดร.สมศักดิ์ กล่าวว่า บางพื้นที่ อย่าง ป่าชุมชน 100 ไร่ บ้านเหล่าสวนกล้วย ต.หนองทุ่ม อ.เซกา จ.บึงกาฬ ในฤดูฝนจะมีไส้เดือนโผล่ขึ้นมานับล้านตัว ดังนั้นจากการสำรวจในป่าชุมชนนี้ผลที่ได้ก็ยืนยันสมมติฐาน เพราะมีการค้นพบสิ่งมีชีวิตใหม่ แบ่งเป็นสกุลใหม่ของโลก 2 สกุล พืชนิดใหม่ของโลก 3 ชนิด สัตว์ชนิดใหม่ของโลก 34 ชนิด เห็ดและยีสต์ชนิดใหม่ของโลก 5 ชนิด โดยมีการศึกษาเทียบเคียงกับสิ่งมีชีวิตอื่นๆในหลายประเทศ เพื่อให้แน่ใจและมีความถูกต้องที่สุด ซึ่งสิ่งมีชีวิตเหล่านี้ถูกเก็บรักษาไว้ในคลังพันธุกรรมเพื่อสถาบันต่างๆร่วมกันศึกษาในการอนุรักษ์และต่อยอดให้เกิดประโยชน์ต่อประเทศ
ความท้าทายของการอนุรักษ์สิ่งมีชีวิตใหม่ ศ.ดร.สมศักดิ์ กล่าวว่า สังคมไทยในปัจจุบัน คือการที่ผู้คนเริ่มตระหนักและหันกลับมามองทรัพยากรของตนเองมากขึ้น โดยเฉพาะความหลากหลายทางชีวภาพซึ่งมิได้เป็นเพียงเรื่องของธรรมชาติ หากแต่เป็นทรัพย์สินทางชีวภาพที่เชื่อมโยงไปถึงมิติทางเศรษฐกิจ สังคม และชีวิตจิตใจของผู้คน อย่างไรก็ตาม อุปสรรคแรกที่ต้องเผชิญคือเรื่องของความรู้และความเข้าใจ ทั้งในระดับประชาชนและเชิงนโยบาย เนื่องจากการขับเคลื่อนงานอนุรักษ์ในปัจจุบันยังพึ่งพาภาคเอกชนและองค์กรพัฒนาเอกชนเป็นหลัก ขณะที่ภาครัฐยังให้ความสำคัญไม่มากนัก ทั้งที่มีเป้าหมายระดับโลกอย่างการอนุรักษ์พื้นที่ธรรมชาติไม่น้อยกว่า 30% ภายในปี 2030
ศ.ดร.สมศักดิ์ กล่าวต่อว่า ขณะเดียวกัน การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศได้เร่งให้สิ่งมีชีวิตจำนวนมากต้องปรับตัว บางชนิดสามารถอยู่รอดได้ ขณะที่บางชนิดไม่อาจปรับตัวและนำไปสู่การสูญพันธุ์ แม้ประเทศไทยยังคงมีการค้นพบสปีชีส์ใหม่อย่างต่อเนื่อง การค้นพบเหล่านี้ไม่ได้มีความหมายเพียงในเชิงการตั้งชื่อหรือการบันทึกทางวิชาการ หากยังสะท้อนให้เห็นถึงพลวัตของพันธุกรรมและความหลากหลายทางชีวภาพที่ยังคงเปลี่ยนแปลงและดำรงอยู่ตลอดเวลา อีกหนึ่งประเด็นสำคัญคือความรู้เชิงลึกด้านความหลากหลายทางชีวภาพ โดยเฉพาะในระดับพันธุกรรมซึ่งถือเป็นหัวใจของความหลากหลายทั้งหมด เพราะปัญหาในปัจจุบันไม่ได้จำกัดอยู่เพียงการสูญพันธุ์ของสิ่งมีชีวิตเท่านั้น แต่ยังรวมถึงการแสวงหาประโยชน์และการลักลอบใช้ทรัพยากรทางพันธุกรรม ความรู้เชิงลึกจึงมีความจำเป็นต่อการพัฒนาศักยภาพของคนให้สามารถแข่งขันได้ พร้อมทั้งต้องมีการถ่ายทอดองค์ความรู้จากนักวิชาการไปสู่ชุมชน
“ภัยคุกคามสำคัญยังคงเป็นการทำลายถิ่นที่อยู่อาศัยของสัตว์และพืช การพัฒนาเชิงธุรกิจที่ขาดความเข้าใจต่อระบบนิเวศ รวมถึงการนำชนิดพันธุ์ต่างถิ่นหรือเอเลียนสปีชีส์เข้ามาโดยไม่คำนึงถึงผลกระทบ ซึ่งล้วนทำให้ระบบนิเวศเสียสมดุลและยากต่อการฟื้นฟูในระยะยาว ขณะที่ในระดับชุมชน การสื่อสารและทัศนคติถือเป็นหัวใจสำคัญ เพราะหลายพื้นที่ยังมองว่าการอนุรักษ์เป็นเรื่องไกลตัว เมื่อยังต้องเผชิญกับปัญหาปากท้อง องค์กรพัฒนาเอกชนจึงเข้ามามีบทบาทในการชี้ให้เห็นว่า สิ่งมีชีวิตและทรัพยากรจำนวนมากสามารถนำมาต่อยอดเป็นเศรษฐกิจฐานราก สร้างรายได้และความมั่นคงให้ชุมชนได้ แม้ภาคการศึกษาและมหาวิทยาลัยจะเป็นส่วนหนึ่งของภาครัฐ แต่การดำเนินงานวิจัยก็มักเผชิญข้อจำกัดเชิงนโยบายและความคาดหวังทางการเมืองที่มุ่งหวังผลลัพธ์ในระยะสั้น”ศ.ดร.สมศักดิ์กล่าว
ดังนั้นการทำความเข้าใจพื้นที่และทรัพยากรของชุมชน เช่น การค้นพบความอุดมสมบูรณ์ของไส้เดือนในป่าชุมชน ซึ่งช่วยให้คนในพื้นที่เห็นคุณค่า เกิดความรักและหวงแหนทรัพยากรของตนเอง จากอาชีพที่เกิดขึ้นจากไส้เดือนเพราะที่ผ่านมา ไส้เดือนท้องถิ่นส่วนใหญ่มักใช้สายพันธุ์ต่างประเทศ โดยเฉพาะจีน ชาวบ้านก็ได้หันมาอนุรักษณ์และสามารถต่อขายดินปุ๋ยที่เกิดจากมูลไส้เดือน รวมถึงน้ำหมักจากไส้เดือน ซึ่งทั้งหมดนี้กลายเป็นสินค้าที่มีมูลค่า หรือการวิจัยสารสำคัญในไส้เดือนบางอย่างที่มีคุณค่า โดยเฉพาะในด้านสุขภาพและการแพทย์ ซึ่งเป็นประเด็นที่กำลังจะพัฒนาต่อไป
สำหรับรายชื่อสิ่งมีชีวิตชนิดใหม่ของโลกที่ได้รับพระราชทานชื่อวิทยาศาสตร์ภายใต้พระนาม จำนวน 43 ชนิด ประกอบด้วย สกุลใหม่ของโลก 2 สกุล ได้แก่ 1.สกุลผีเสื้อกลางคืนเทพรัตน์ 2.สกุลเห็ดก้อนอำพันเจ้าฟ้า, พืชนิดใหม่ของโลก 3 ชนิด ได้แก่ 3.กระเจียวชมพูสิรินธร 4.ต่างหูสิรินธร 5.ฮ่อมสิรินธร, สัตว์ชนิดใหม่ของโลก จำนวน 33 ชนิด 6.ไส้เดือนริมโขงบึงกาฬ 7.ไส้เดือนเทพรัตน์แม่น้ำโขง 8.ไส้เดือนภักดีแม่น้ำโขง 9.แตนเบียนเจ้าฟ้า 10.แตนเบียนเจ้าหญิง 11.แมลงช้างกรามโตเทพรัตน์ 12.แมลงชีปะขาวเทพรัตน์ 13.แมลงชีปะขาวสิรินธร 14.แมลงปอเข็มท้องยาวเทพรัตน์ 15.แมลงหางดีดถ้ำเจ้าฟ้า 16.ผึ้งยางไม้เจ้าฟ้าหญิงสิรินธร 17.มดเขาสูงสิรินธร 18.มดตะนอยเทพรัตน์ 19.มดตะลานคูหารัตน์ 20.มดบากเทพรัตน์ 21.มวนหญ้าสิรินธร 22.กุ้งแคระน้ำจืดเจ้าฟ้า 23.กุ้งเทพรัตน์ 24.คลาโดเซอแรนสมเด็จพระเทพรัตน์ 25.โคพีพอดสิรินธร 26.แอมฟิพอดเจ้าฟ้า
27.กิ้งกือกระบอกหางมนสิรินธร 28.กิ้งกือกระบอกหางแหลมสิรินธร 29.กิ้งกือกระสุนพระรามเจ้าฟ้า 30.กิ้งกือตะเข็บเจ้าฟ้า 31.กิ้งกือมังกรเจ้าฟ้าหญิง 32.กิ้งกือมังกรสิรินธร 33.แมงมุมรังซ้อนสิรินธร 34.หอยกาบสามเหลี่ยมลำน้ำมูล 35.หอยทากจิ๋วจุกแดงทรงเจดีย์ 36.หอยนักล่าสิรินธร 37.หอยหางดิ้นเจ้าฟ้า 38.กบเขาหินทรายเจ้าฟ้า, เห็ดและยีสต์ชนิดใหม่ของโลก จำนวน 5 ชนิด 39.ยีสต์เจ้าฟ้าหญิง 40.ยีสต์สิรินธร 41.ยีสต์น้ำหวานดอกตาลโตนดเจ้าฟ้าหญิง 42.ยีสต์น้ำหวานดอกตาลโตนดสิรินธร และ43.เห็ดโกงกางจิ๋วสิรินธร ณ ปัจจุบันมีสิ่งมีชีวิตชนิดใหม่ของโลกที่ได้รับพระราชทานชื่อวิทยาศาสตร์ภายใต้พระนามแล้ว 84 ชื่อ
ข่าวที่เกี่ยวข้อง
กรมสมเด็จพระเทพฯ ทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ถวาย 'พระพันปีหลวง'
กรมสมเด็จพระเทพฯ ทรงบำเพ็ญพระราชกุศลถวาย‘พระพันปีหลวง ’ พสกนิกรทั่วสารทิศเข้ากราบ สำนึกพระมหากรุณาธิคุณ ทรงให้โดยไม่เลือกที่รักมักที่ชัง