ผลวิจัยชี้ 'รอบเดือน' สตรี มีผลต่อสมอง 'หมดระดู' เสี่ยงอัลไซเมอร์

13 พ.ย. 2566 – ศ.นพ.ธีระวัฒน์ เหมะจุฑา หัวหน้าศูนย์วิทยาศาสตร์สุขภาพโรคอุบัติใหม่ คณะแพทยศาสตร์ โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ โพสต์ข้อความผ่านเฟซบุ๊กว่า รอบเดือนสตรีมีผลต่อสมอง

ฮอร์โมนมีผลหรืออิทธิพลโยงใยไปกับการทำงานของสมอง ทั้งนี้ที่เห็นได้เด่นชัดก็คือในสตรี โดยที่พบความเกี่ยวข้องเมื่อหมดระดู ดูเหมือนว่าจะมีความสุ่มเสี่ยงในการเกิดสมองเสื่อมโดยเฉพาะแบบอัลไซเมอร์ได้สูงขึ้น

การศึกษาก่อนหน้าที่ผ่านมานั้นในสัตว์ทดลอง พบว่าฮอร์โมนเพศมีความเกี่ยวพันกับสมอง Cornu ammonis (CA1) และเป็นส่วนสำคัญที่เกี่ยวข้องกับอัลไซเมอร์ในระบบทางด้านความจำ บูรณาการ และการให้ฮอร์โมน estradiol จะช่วยทำให้มีการเชื่อมโยงของเส้นใยประสาทในสมองส่วนนี้ดีขึ้นในสัตว์ทดลองที่ตัดรังไข่ ในขณะที่ฮอร์โมน progesterone จะยับยั้งผลนี้ การศึกษาในสัตว์ทดลองยังได้พิสูจน์ไปจนถึงสัตว์ในตระกูลลิงตั้งแต่อายุน้อยถึงอายุกลาง

สมองอีกตำแหน่งที่มีการศึกษาไม่มาก แต่มีการเหี่ยวในระยะเริ่มต้นของสมองเสื่อม คือ perirhinal area 35 ซึ่งเป็น trans– entorhinal region และ medial perirhinal cortex

อย่างไรก็ตาม ในขณะที่ยังมีประจำเดือนอยู่นั้น ตั้งแต่ที่อยู่ในวัยเจริญพันธุ์จะมีการเปลี่ยนแปลงระดับของฮอร์โมนขึ้นลง (hormonal oscillat ions) ในช่วงเดือนอยู่ตลอด โดยเฉพาะฮอร์โมน estradiol และ progesterone

จุดประเด็นนี้เองที่เป็นที่มาในความสนใจความเชื่อมโยงระหว่างความเปลี่ยนแปลงของระดับฮอร์โมนขึ้นๆ ลงๆ ว่ามีความสัมพันธ์กับการทำงานของสมองหรือไม่ ทั้งนี้ รวมถึงทางด้านจิตอารมณ์ ภาวะหดหู่ ซึมเศร้าและสมองเสื่อม อัลไซเมอร์ ซึ่งยังเป็นเรื่องที่ลี้ลับพอสมควร

โดยที่มีการศึกษาและมีรายงานเกี่ยวกับเรื่องนี้ โดยเฉพาะสมองในด้านประสิทธิภาพในการจดจ่อเรียนรู้ จดจำน้อยมาก โดยมีเพียง 0.5% ที่มีการตีพิมพ์ โดยมีการประมวลวิเคราะห์ภาพคอมพิวเตอร์สมองมาอธิบายเกี่ยวกับเรื่องนี้

รายงานนี้ตีพิมพ์ในวารสาร Nature Mental Health ในวันที่ 5 ตุลาคม 2023 จาก Mark Planck Institute for human cognitive and brain sciences และ the University Clinic in Leipzig เยอรมนี

การศึกษานี้มีสตรีอาสาสมัคร 27 คน ในหกจุดเวลาของรอบประจำเดือน (mens pre- และ Ovula tion post O Mid- L และ Pre-M) การระบุรอบและกรอบช่วงเวลาต่างๆ ของประจำเดือนนั้น ใช้อัลตราซาวด์เพื่อดูการเติบโตของ follicle ในรังไข่ ในการบอกเวลาตกไข่ และทำการตรวจสมองด้วยคอมพิวเตอร์แม่เหล็กไฟฟ้าที่มีพลังสนามแม่เหล็กสูงถึง 7 เทสล่า โดยวิเคราะห์เจาะลึกลงไปถึงส่วนสำคัญที่เกี่ยวข้องกับการทำงานทางพุทธิปัญญาและความจำ โดยเฉพาะส่วนที่เป็นความจำปัจจุบัน (episodic memory) ที่ถูกกระทบในระยะแรกเริ่มของสมองเสื่อม

โดยเครื่องที่เราใช้ในผู้ป่วยตามปกตินั้นจะอยู่ที่ 3 เทสล่า และพลังระดับเจ็ดนี้เป็นมาตรฐานในการศึกษา cognitive และ Behavioral Neuroscience

ในแต่ละเดือนของสตรีนั้น ฮอร์โมน estradiol จะขึ้นสูงในครึ่งแรกและสูงสุด ในขณะที่ไข่ตกและฮอร์โมน progesterone จะอยู่ในครึ่งหลัง โดยทำหน้าที่เตรียมมดลูกให้พร้อมสำหรับการตั้งครรภ์และยังมีผลในการทำให้สงบ มีอารมณ์ผ่อนคลาย ไม่วิตกกังวล และหลับได้สบายขึ้น

ทั้งหมดนี้คล้ายกับคลื่นน้ำที่มีการสลับสับเปลี่ยนอยู่ตลอด โดยสมองในสตรีนั้นจะมีความเชื่อมโยงกับจังหวะของฮอร์โมนเหล่านี้

โดยที่ผลของการศึกษานี้พบว่า สมองกลีบขมับทางด้านในที่ควบคุมความจำปัจจุบัน (episodic memory) รวมทั้งการเรียนรู้และจดจำ สถานที่ ทิศทางตำแหน่ง การหาทิศทาง (spatial cognition: landmarks route และ survey knowledge) มีการขยายตัวขึ้นตามจังหวะของ estradiol และลดลงในช่วง progesterone

ตำแหน่งของสมองที่ศึกษานี้เป็นตำแหน่งย่อยของสมองกลีบขมับทางด้านใน และส่วนจำเพาะที่สัมพันธ์กับฮอร์โมนดังกล่าว ได้แก่ Estradiol สัมพันธ์กับปริมาตร ของ parahippo campal cortex และ progesterone สัมพันธ์กับปริมาตรของ subiculum และ perirhinal area 35 และในส่วนของ CA1 จะเชื่อมโยงกันทั้งฮอร์โมนทั้งสองตัว

ความสำคัญของรายงานนี้ชี้ชัดว่า ฮอร์โมนเพศมีความสัมพันธ์ลึกล้ำกับส่วนจำเพาะของสมอง ซึ่งในการศึกษานี้แม้ว่าจะเจาะจงในตำแหน่งของสมองที่ทำหน้าที่เกี่ยวกับความจำและทิศทางก็ตาม แต่จะเป็นพิมพ์เขียวเพื่อการศึกษาต่อในอนาคตเพื่อทำให้สามารถเชื่อมโยงกับการปรับเปลี่ยนและเปลี่ยนแปลงทางด้านอารมณ์และจิตใจ

และที่สำคัญก็คือความยืดหยุ่นของสมอง (resilience) เพื่อให้คงประสิทธิภาพและมีความต้านทาน (resistance) ต่อปัจจัยไม่ดีต่างๆ ทั้งนี้ น่าจะรวมถึงการใช้ฮอร์โมนในรูปแบบต่างๆ และยาคุมกำเนิดและฮอร์โมนทดแทน ว่าจะมีผลอย่างไรกับการทำงานของสมอง อารมณ์และจิตใจบ้างหรือไม่.