บูรณาการการพัฒนาที่ยั่งยืนในการศึกษา

นานาประเทศต่างมุ่งหมายขับเคลื่อนการพัฒนาประเทศที่ยั่งยืน และการศึกษาคือเฟืองที่ส่งกำลังหมุนการขับเคลื่อนการพัฒนาที่ยั่งยืน ความสนใจต่อการพัฒนาที่ยั่งยืนมีมาหลายทศวรรษ

นิยามของการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development) มีบันทึกไว้ใน Brandt Report ปี ค.ศ. 1987 (World Commission on Environment and Development, 1987) โดยให้ไว้ว่า “การพัฒนาที่ยั่งยืน เป็นการพัฒนาที่สนองตอบความต้องการในปัจจุบัน โดยต้องไม่ลิดรอนความสามารถสนองตอบความต้องการของคนรุ่นที่ตามมา”  รายงานได้แสดงให้เห็นถึงนัยยะของการพัฒนาที่ยั่งยืนว่าเป็นการสร้าง “อนาคตร่วมกัน” สื่อสารถึงอนาคตที่ยั่งยืนของการอยู่ร่วมกันของมนุษยชาติ ซึ่งนัยยะนี้รณรงค์กันจนถึงทุกวันนี้

ความร่วมมือระดับโลกเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน

การประชุมระดับโลก Rio ‘Earth Summit’ ณ นครริโอ เดอ จาเนโร ประเทศบราซิล ในปี ค.ศ. 1992 เป็นการประชุมสหประชาชาติว่าด้วยสิ่งแวดล้อมและการพัฒนาที่มีความสำคัญ เป็นการประชุมระดับโลกที่พัฒนาความร่วมมือระหว่างประเทศในการวางนโยบายการพัฒนาสำหรับศตวรรษที่ 21 โดยให้ความสำคัญต่อการพัฒนาที่ยั่งยืนว่า มีความเชื่อมโยงกันในมิติทางสังคม เศรษฐกิจและสิ่งแวดล้อม และได้จัดทำแผนปฏิบัติการ 21 (Agenda 21) ที่มีแนวคิดของการพัฒนาว่าทำเพื่อทุกคน แผนปฏิบัติการ 21 มีเป้าหมายที่ต้องการบรรลุทั้งในระดับท้องถิ่น ระดับประเทศ ระดับภูมิภาค และระดับโลก (UNCED, 1992) 

การประชุมสุดยอดแห่งสหัสวรรษ (‘Millennium Summit’) จัดขึ้น ณ สำนักงานใหญ่สหประชาชาติ นครนิวยอร์ก ในปี ค.ศ. 2000 เป็นการประชุมสหประชาติที่มีการประกาศการพัฒนาแห่งสหัสวรรษ แนวทางการพัฒนาที่นอกจากคำนึงในมิติของสิ่งแวดล้อม ได้คำนึงถึงความมั่นคงทางอาหาร การศึกษาระดับประถม และการขจัดความยากจนและความหิวโหย โดยต้องการบรรลุเป้าหมายภายในปี ค.ศ. 2015 (un.org)

การประชุมสหประชาชาติที่สำคัญและส่งผลให้มีการร่วมมือดำเนินการระดับพหุภาคีตั้งแต่ช่วงระยะเวลาที่ผ่านมาร่วมสิบปี จนถึงปัจจุบัน และจะร่วมมือดำเนินการต่อเนื่องถึงอนาคต คือ การประชุมสมัชชาสหประชาชาติ สมัยสามัญ ครั้งที่ 70 ณ สำนักงานใหญ่สหประชาชาติ ที่มีประเทศสมาชิก 193 ประเทศ(รวมประเทศไทย) ได้รับรองวาระการพัฒนาที่ยั่งยืน ค.ศ. 2030 (2030 Agenda for Sustainable Development) ที่มีเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (Sustainable Development Goals: SDGs) 17 เป้าหมายที่มีความเป็นสากล  และได้กำหนดการบรรลุเป้าหมายไว้ภายในปี ค.ศ. 2030 (พ.ศ. 2573) 

เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืน 17 เป้าหมาย (SDGs) มีมิติทางสังคม เศรษฐกิจ และสิ่งแวดล้อม และให้ความสำคัญต่อการลดความเหลื่อมล้ำและการขจัดความยากจน การยกระดับชีวิตความเป็นอยู่ของประชากรโลกให้ดีขึ้น ความเป็นมนุษยชาติที่มีความเท่าเทียมกัน ที่สำคัญ คือ มีเป้าหมายเรียกร้องความร่วมมือด้วยการกระทำในการลดสถานการณ์การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศที่เป็นผลกระทบจากการกระทำของมนุษย์และจากการพัฒนาอันอาจส่งผลกระทบรุนแรงต่อระบบโลก 

การร่วมมือระดับพหุภาคีมีความสำคัญในการต่อสู้กับความท้าทายระดับโลกที่มีความไม่แน่นอนและมีความเสี่ยง เป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนของสหประชาชาติ 17 เป้าหมาย (SDGs) เป็นพันธกรณีที่ประเทศสมาชิกสหประชาชาติรวมถึงประเทศไทย ต้องดำเนินการให้สอดรับและบรรลุเป้าหมายภายในปี ค.ศ 2030 (พ.ศ. 2573) ทั้งนี้ มีการติดตามและจัดอันดับการบรรลุเป้าหมายในการขับเคลื่อนการดำเนินงานระดับโลก จากข้อมูลในรายงานปี 2566 (SDG Index 2023) ประเทศไทยถูกจัดอยู่ในอันดับที่ 43 จาก 166 ประเทศ (Sustainable Development Report, 2023) 

การศึกษามีบทบาทสำคัญต่อการพัฒนาที่ยั่งยืน 

องค์การเพื่อการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ หรือ ยูเนสโก (UNESCO) เป็นองค์กรระดับโลกที่มีบทบาทอย่างมากในการส่งเสริมการศึกษาเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน ได้ดำเนินการมาต่อเนื่อง และมีแผนดำเนินงานการศึกษาเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน ‘ESD for 2030’ ที่เป็นข้อริเริ่มใหม่ต่อจากที่ได้ดำเนินการมาแล้ว ‘ESD for 2030’ มีเป้าประสงค์เพื่อส่งเสริมการเรียนรู้เพื่อโลกที่ยั่งยืน และเพื่อช่วยให้บรรลุเป้าหมายของ SDGs ทั้ง 17 เป้าหมาย (UNESCO, 2021)

‘ESD for 2030’ เป็นการดำเนินด้วยความร่วมมือพหุภาคีระดับโลก มีแผนดำเนินงานช่วงระยะเวลาปี ค.ศ. 2020-2030 ซึ่งแผนการดำเนินงานมีความสอดคล้องกับช่วงเวลาการบรรลุเป้าหมายการพัฒนาอย่างยั่งยืนของสหประชาชาติ (SDGs) ที่วางไว้ภายในปี ค.ศ. 2030 

ประเด็นที่สำคัญประการหนึ่งของ ‘ESD for 2030’ คือ การส่งเสริมการศึกษาคุณภาพ อันเป็นเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยั่งยืน เป้าหมายที่ 4  (SDG 4) และเป้าหมายย่อยที่ 4.7 (SDG target 4.7) ที่มีเป้าประสงค์พัฒนาผู้เรียนให้ได้เรียนรู้ และได้รับทักษะที่จำเป็นในการส่งเสริมการพัฒนาที่ยั่งยืน การมีวิถีชีวิตที่ยั่งยืน การเป็นพลเมืองโลก และการมีมิติคิดที่ดีทางสังคมและวัฒนธรรม 

บูรณาการ SDGs ในการศึกษา

การบูรณาการ SDGs เพื่อการเรียนรู้ความยั่งยืน ทำได้โดยการส่งเสริมการเรียนรู้ในทุกระดับชั้น ทุกช่วงวัย และกับผู้เรียนทุกคน โดยเรียนรู้ได้ทั้งในชั้นเรียน นอกห้องเรียน ภาคสนาม แหล่งเรียนรู้ และในรูปแบบอื่น

พิจารณาหลักสูตรแกนกลางการศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช 2551 และฉบับปรับปรุงเพิ่มเติม พ.ศ. 2560 และ 2566 หลักสูตรมีแนวทางที่สร้างโอกาสสำหรับท้องถิ่นและสถานศึกษาให้สามารถจัดทำหลักสูตรได้ หลักสูตรมีวิสัยทัศน์ที่เตรียมผู้เรียนสำหรับศตวรรษที่ 21 และสร้างทรัพยกรคนสู่อนาคต  จึงสามารถบูรณาการการพัฒนาอย่างยั่งยืน หรือ SDGs ในหลักสูตรการศึกษาขั้นพื้นฐานในระบบโรงเรียนได้ 

การพัฒนาอย่างยั่งยืนตามเป้าหมายของ SDGs มี 17 เป้าหมาย การเลือกเนื้อหาสำหรับหลักสูตรสำคัญมากและต้องวิเคราะห์สังเคราะห์จากเป้าหมายและเป้าหมายย่อยของ SDGs  เช่น เป้าหมายที่ 2 – ความมั่นคงทางอาหารและโภชนาการที่ดี เป้าหมายที่ 7 – พลังงานที่ยั่งยืน เป้าหมายที่ 11 – เมืองและชุมชนยั่งยืน เป้าหมายที่ 12 – การผลิตและการบริโภคที่ยั่งยืน เป้าหมายที่ 13 – ปฏิบัติการเร่งด่วนต่อสู้การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เป้าหมายที่ 14 – การอนุรักษ์และใช้ประโยชน์จากมหาสมุทร/ทะเล/ทรัพยากรทางทะเลอย่างยั่งยืน เป้าหมายที่ 15 – การอนุรักษ์ปกป้องฟื้นฟูและใช้ประโยชน์จากความหลากหลายทางชีวภาพและระบบนิเวศบนอย่างยั่งยืน โดยการออกแบบกิจกรรมเรียนรู้อาจบูรณาการจากเป้าหมายหลายอัน และการออกแบบกิจกรรมเรียนรู้คำนึงถึงมิติการเรียนรู้ทางปัญญา มิติทางสังคมและอารมณ์ และมิติในการปฏิบัติจริง รวมทั้งการเรียนรู้ด้วยตนเอง และการเรียนแบบมีส่วนร่วม

เนื้อหาและสาระในการเรียนรู้ เป็นอีกเรื่องที่สำคัญ การพัฒนาหลักสูตรท้องถิ่นที่สร้างกระบวนการเรียนรู้จากบริบทหรือสถานการณ์จริงของท้องถิ่น มีคุณค่าต่อการเรียนรู้เรื่องความยั่งยืนและการพัฒนาที่ยั่งยืน และจะมีคุณค่าต่อการเรียนรู้ของผู้เรียนมากขึ้น หากผู้เรียนมีโอกาสได้สะท้อนความคิดเห็นจากสิ่งที่ได้เรียนรู้และมีโอกาสได้ตัดสินใจทำในทางปฏิบัติจริง

การพัฒนาตนเองเป็นสิ่งสำคัญสำหรับการศึกษาเพื่ออนาคต การสร้างโอกาสให้ผู้เรียนได้เลือกสิ่งที่ผู้เรียนสนใจอยากเรียนรู้และออกแบบการเรียนรู้เอง มีประโยชน์มากต่อการศึกษาเรียนรู้เพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืน และควรจัดให้มีกระบวนการเรียนรู้ด้วยตนเองให้มาก รวมทั้งการเรียนรู้ร่วมกัน และการเรียนรู้กับชุมชน ทั้งนี้ ผู้สอนยังต้องคงเป้าประสงค์ที่ต้องการพัฒนาทักษะที่จำเป็นและสมรรถนะสำหรับผู้เรียน และยังคงเป้าประสงค์ที่ต้องการพัฒนาผู้เรียนในการปฏิบัติและมีวิถีชีวิตที่ยั่งยืน

การศึกษาเพื่อการพัฒนาที่ยั่งยืนเป็นการศึกษาคุณภาพ เป้าหมายที่ 4 และเป้าหมายย่อยที่ 4.7 (SDG 4, 4.7) การเรียนการสอนจึงต้องใช้เทคนิคการออกแบบการเรียนรู้ที่สร้างสมรรถนะผู้เรียน พัฒนะทักษะที่จำเป็นในศตวรรษที่ 21 รวมถึงการสร้างกรอบคิดของความยั่งยืน (Sustainability Mindset) อันเป็นกรอบคิดของวิถีชีวิตที่ยั่งยืนและการพัฒนาที่ยั่งยืน กระบวนการเรียนรู้ควรเป็นการเรียนรู้ตามสภาพจริง (Authentic learning) และเป็นการเรียนรู้ในบริบทชีวิตจริง (Real-life learning) และเป็นการเรียนรู้สร้างความหมายเชื่อมโยงบริบทของท้องถิ่น ประเทศ และโลก 

กลไกที่สำคัญ

– การพัฒนาโรงเรียนทั้งระบบให้เป็นโรงเรียนเพื่อความยั่งยืน (Sustainable school)  นักเรียน ครู บุคลากรทุกคนรวมทั้งผู้บริหาร ร่วมมือปฏิบัติเพื่อความยั่งยืน และอยู่กับโรงเรียนที่มีสิ่งแวดล้อมที่ยั่งยืนทั้งในอาคารและนอกอาหาร ผู้เรียนมีบทบาทสำคัญในการวางแผนและพัฒนาความยั่งยืนของโรงเรียน เรียนรู้ปัญหาและแก้ปัญหาหรือตัดสินใจทางเลือกเพื่อให้เกิดความยั่งยืน การพัฒนาเป็นโรงเรียนคาร์บอนต่ำ ทั้งนี้มีกรณีตัวอย่างการปฏิบัติที่ดีที่สุดและการปฏิบัติที่ดีให้ศึกษาเรียนรุ้ทั้งในประเทศ และในต่างประเทศ เช่น อินโดนีเซีย มาเลเซีย สิงคโปร์ 

– การพัฒนาสมรรถนะผู้สอนระดับท้องถิ่นที่ดำเนินการต่อเนื่องมีความสำคัญยิ่งในการจัดการศึกษาเพื่อความยั่งยืน เพื่อให้ผู้สอนได้รับความรู้และพัฒนาทักษะที่จำเป็นในการออกแบบการเรียนรู้และเทคนิคการเรียนการสอน และการประเมินการเรียนรู้ของผู้เรียน  การดำเนินการอาจเป็นแบบไม่ต้องเผชิญหน้า (non-face-to-face) 

– การสร้างและพัฒนานักเรียนเป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลงในท้องถิ่น โดยมีองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและสำนักงานเขตการศึกษาเป็นที่ปรึกษาและสนับสนุนการดำเนินงาน และมีการพัฒนาเป็นเครือข่ายระดับจังหวัดและระดับประเทศ เพื่อให้นักเรียนได้แลกเปลี่ยนเรียนรู้และประสบการณ์ระหว่างกัน ทั้งนี้การสร้างและพัฒนานักเรียนเป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลง ต้องมีการสร้างความเข้าใจและสร้างความตระหนักในมิติของความยั่งยืน มีทัศนคติและเห็นคุณค่าของวิถีชีวิตที่ยั่งยืนและการพัฒนาที่ยั่งยืน 

– การสร้างแพลตฟอร์มเพื่อการแบ่งปันและการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ความท้าทายความสามารถในขอบเขตอันจำกัดของระบบโลกที่ไม่สามารถตอบสนองได้ จำนวนประชากรโลกเพิ่มขึ้นเป็น 8000 ล้านคน ในกลางเดือนพฤศจิกายน ค.ศ. 2022 

จากการเปรียบเทียบย้อนหลัง  จำนวนประชากรโลกเพิ่มขึ้น 1 พันล้านคน จากปี ค.ศ. 2010 และเพิ่มขึ้น 2 พันล้านคน จากปี ค.ศ. 1998 คาดการณ์ว่า ประชากรโลกจะเพิ่มขึ้น 2 พันล้านคน ในอีก 30 ปีข้างหน้า คือประชากรโลกเพิ่มจาก 8 พันล้านคน เป็น 9.7 พันล้านคนในปี ค.ศ. 2050 และอาจเพิ่มขึ้นถึง 10.4 พันล้านคน ในกลางทศวรรษของ ค.ศ. 2080 (www.un.org>global-issues>pop…)

คอลัมน์ เวทีพิจารณ์นโยบายสาธารณะ
มนธิดา สีตะธนี
กลุ่มนโยบายสาธารณะเพื่อสังคมและธรรมาภิบาล