หลักการคว่ำบาตรสากล

ภาพ: ปลาทูแขก (horse mackerel)

เครดิตภาพ: https://www.facebook.com/photo/?fbid=4378774642148444&set=pcb.4378778118814763

มาตรการที่ใช้มักระงับความสัมพันธ์ต่ออีกฝ่าย หรือไม่ปฏิบัติดังเช่นควรกระทำ เช่น ไม่ค้าขายหรือจำกัดรายการ ปริมาณ ไม่ติดต่อทางการทูต หรือจำกัดระดับความสัมพันธ์การทูต กีดกันขัดขวางอำนาจอิทธิพลของศัตรูด้วยทุกวิถีทาง เป็นการค่อยๆ บ่อนทำลายศัตรู

เป้าหมายของการคว่ำบาตรเป็นได้หลายอย่าง ตั้งแต่เป็นการส่งสัญญาณเตือน ขอให้อีกฝ่ายหยุดพฤติกรรมบางอย่าง ฉวยผลประโยชน์การเมืองเศรษฐกิจ จนถึงขั้นล้มระบอบ มาตรการคว่ำบาตรจึงมีขนาดความรุนแรงและระยะเวลายาวนานตามเป้าหมายที่ต้องการ

เช่น หยุดการคว่ำบาตรทันทีที่ฝ่ายตรงข้ามหยุดพฤติกรรมตามต้องการ คว่ำบาตรต่อเนื่องจนกว่าสามารถล้มรัฐบาล บ่อนทำลายจนกลายเป็นรัฐล้มเหลว

อีกคำที่ความหมายคล้ายคือ Embargoes (ห้ามค้าขาย) เป็นมาตรการที่รุนแรงและครอบคลุมกว่า เพราะจะสั่งห้ามค้าขายเกือบทุกชนิด มักเป็นการแบนทั้งการส่งออก-นำเข้าสินค้าและบริการทั้งหมด

ลักษณะบางประการของการคว่ำบาตร:

ประการแรก ใช้ได้ก่อนมาตรการอื่น

ทันทีเมื่อเกิดข้อพิพาท สิ่งแรกที่มักทำคือพูดคุยหารือเพื่อสกัดไม่ให้บานปลาย แต่หากการเจรจาไม่สามารถได้ข้อสรุปโดยเร็ว จำต้องใช้มาตรการอื่นร่วมด้วย หนึ่งในมาตรการที่มักใช้คือการคว่ำบาตร เริ่มด้วยการคว่ำบาตรอย่างอ่อน เช่น ปรับลดความสัมพันธ์ทางการทูต เป็นการเตือนว่ามีข้อขัดแย้ง ไม่มีผลต่อประชาชน

การคว่ำบาตรทางเศรษฐกิจ (Economic sanctions) เป็นอีกวิธีที่ถูกเอ่ยถึงและใช้มากที่สุด สร้างผลลัพธ์ที่เป็นรูปธรรม คว่ำบาตรบางส่วนหรือทั้งหมด เช่น คว่ำบาตรสินค้าประมงจะกระทบธุรกิจประมง แรงงานประมง ห้ามส่งออกสินค้าสำคัญบางรายการ เช่น น้ำมัน ไฟฟ้า

หากสถานการณ์ไม่คลี่คลาย สามารถเพิ่มมาตรการคว่ำบาตรให้รุนแรงขึ้นตามลำดับ

ประการที่ 2 กระทำฝ่ายเดียว

การคว่ำบาตรจะทำตามข้อมติสหประชาชาติหรือกระทำฝ่ายเดียวก็ได้ ชาติอธิปไตยทั้งหลายมีสิทธิกระทำฝ่ายเดียวโดยไม่ต้องขออนุญาตสหประชาชาติหรือผู้ใด

ยกตัวอย่าง สิงหาคม 2022 จีนประกาศไม่ขายทรายแก่ไต้หวัน (เป็นทรายชนิดที่เหมาะสำหรับทำชิป) และระงับนำเข้าสินค้าไต้หวันบางรายการ เช่น พืชตระกูลส้ม ปลาดาบเงินใหญ่ ปลาทูแขก (horse mackerel) เป็นการตอบโต้เมื่อเจ้าหน้าที่ระดับสูงของสหรัฐเยือนไต้หวัน

ประการที่ 3 นุ่มนวลกว่าการทำสงคราม

ประวัติศาสตร์หลายพันปีบันทึกว่าโลกเต็มด้วยความขัดแย้ง หลายครั้งเป็นสงครามระหว่างเมือง อาณาจักร แต่การทำสงครามใหญ่ไม่ใช่ทางเลือกแรก หากสามารถแก้ปัญหาด้วยวิธีอื่น

ในสมัยสงครามเย็น สหรัฐถือว่าสหภาพโซเวียตเป็นศัตรูที่ไม่อาจอยู่ร่วมโลก แต่ไม่อาจทำสงครามโดยตรงเพราะจะสูญเสียมากและประชาชนไม่เห็นด้วย จึงใช้การปิดล้อมเพื่อบั่นทอนทำลาย จนในที่สุดสหภาพโซเวียตล่มสลาย

อียูไม่ต้องการให้อิหร่านมีอาวุธนิวเคลียร์ จึงสนับสนุนการคว่ำบาตร แต่ไม่สนับสนุนสงครามโค่นล้มรัฐบาลอิหร่าน หลักคิดของอียูคือห้ามอิหร่านมีอาวุธนิวเคลียร์ สนับสนุนให้เกิดระบบความมั่นคงร่วมในภูมิภาคตะวันออกกลาง เพื่อให้ภูมิภาคสุขสงบ ให้การเมืองอิหร่านสอดคล้องกับมาตรฐานนานาชาติ

ทุกวันนี้รัฐบาลสหรัฐยังคงพยายามเล่นงานรัสเซียโดยไม่ทำสงครามโดยตรง อียูยังคงคว่ำบาตรอิหร่าน

ประการที่ 4 ความร่วมมือจากนานาชาติเป็นกุญแจ

กรณีที่เกี่ยวข้องหลายประเทศ การคว่ำบาตรจะต้องได้รับความร่วมมือจากนานาชาติหรือหลายประเทศ บ่อยครั้งที่การคว่ำบาตรไม่ได้ผลหรือได้ผลน้อยเพราะหลายประเทศไม่เห็นด้วย ไม่ให้ความร่วมมือ ชาติตะวันตกประสบความสำเร็จในการคว่ำบาตรไม่ซื้อน้ำมันอิหร่านค่อนข้างได้ผลดี เนื่องจากหลายประเทศให้ความร่วมมือ เศรษฐกิจอิหร่านจึงประสบปัญหา

จีนมีผลต่อการคว่ำบาตรเกาหลีเหนือมาก เพราะภายใต้สถานการณ์ที่กดดันทุกทิศทาง เกาหลีเหนือยังคงค้าขายกับจีน จีนเป็นคู่ค้าอันดับหนึ่ง การคว่ำบาตรที่สหรัฐเป็นแกนนำจึงได้ผลไม่เต็มที่ รัฐบาลเกาหลีเหนือยังคงตั้งมั่นอยู่ได้ มาตรการคว่ำบาตรจะสัมฤทธิ์ผลได้มากน้อยเพียงใดขึ้นกับความร่วมมือจากจีน

แต่เมื่อเกาหลีเหนือทดสอบจุดระเบิดอาวุธนิวเคลียร์ รัฐบาลจีนไม่เห็นด้วย ผลลัพธ์ที่ตามมาคือ จีนร่วมมือกับนานาชาติยกระดับการคว่ำบาตรเกาหลีเหนือ

ทุกวันนี้เมื่อเกาหลีเหนือทดสอบขีปนาวุธใหม่ ข่มขู่คุกคามเพื่อนบ้าน รัฐบาลสหรัฐจะกล่าวโทษว่าเพราะจีนหนุนหลัง พยายามร้องขอกดดันให้จีนห้ามปรามหรือเลิกหนุนเกาหลีเหนือ

ประการที่ 5 คว่ำบาตรรายบุคคลกับบริษัท

ปกติการคว่ำบาตรมักกระทำต่อรัฐ แต่สามารถกระทำต่อรายบุคคลกับบริษัท ข้อดีคือเจาะจงเป้าหมาย ส่งสัญญาณเตือนชัดเจนถึงตัวบุคคล ไม่ต้องจ่ายราคามาก

คว่ำบาตรรายบุคคล เช่น ผู้นำประเทศ นักวิทยาศาสตร์ ผู้ก่อการร้าย วิธีการที่ใช้ เช่น ห้ามเดินทางเข้าประเทศ (ตัดความสัมพันธ์) สั่งจับกุม อายัดทรัพย์

คว่ำบาตรบริษัททั้งในประเทศกับบริษัทต่างชาติที่ขัดขืนกฎหมายของตน เช่น ห้ามเรือของบริษัทเดินเรือที่ขนส่งน้ำมันอิหร่านเข้าประเทศ ไม่ใช้บริการ อายัดทรัพย์ จับกุมเรือ

‘แผน 100 วันสำหรับทรัมป์ 2.0 ต่ออิหร่าน’ หรือ “A 100 Day Plan for the Incoming Trump Administration on Iran” ของ United Against Nuclear Iran (UANI) ที่เผยแพร่เมื่อมกราคม 2025 ความตอนหนึ่งระบุว่า ผลักดันมาตรการคว่ำบาตรให้สัมฤทธิ์ผล เช่น สกัดการลักลอบส่งออกน้ำมัน เล่นงานเรือขนส่งน้ำมันเหล่านั้น ขึ้นบัญชีดำกองเรือผีทั้งหมดของอิหร่าน (เรือลักลอบถ่ายน้ำมัน) เพื่อตัดช่องทางรายได้หลัก ผลักดันให้เกิดความโปร่งใสในการขนส่งทางทะเล เป็นอีกช่องทางสกัดการใช้เรืออิหร่าน การจดทะเบียนเรือภายใต้ธงชาติของประเทศใดประเทศหนึ่ง (สกัดวิธีเลี่ยงของอิหร่าน) ผลักดันให้นานาชาติร่วมมือสกัดเรืออิหร่าน ประณามบริษัทเดินเรือที่เกี่ยวข้องกับการทำผิด ผลักดันให้ท่าเรือต่างๆ คุมเรือเข้าออกอย่างเข้มงวด

ประการที่ 6 เครื่องมือของยุทธศาสตร์

บ่อยครั้งที่การคว่ำบาตรเกิดจากข้อพิพาทอย่างใดอย่างหนึ่ง หากตกลงกันได้การคว่ำบาตรจะยุติ แต่บางกรณีเป็นเครื่องมือของยุทธศาสตร์ เช่น ยุทธศาสตร์ปิดล้อม เป้าหมายไม่ใช่แค่ให้หยุดพฤติกรรมบางอย่างเท่านั้น แต่หวังล้มรัฐบาล ล้มระบอบฝ่ายตรงข้าม

ยกตัวอย่าง รัฐบาลสหรัฐกับอิสราเอลคว่ำบาตรอิหร่านเรื่อยมา หนึ่งในเหตุผลที่ใช้คือคิดว่าอิหร่านกำลังสร้างอาวุธนิวเคลียร์ ทั้งๆ ที่รัฐบาลอิหร่าน ผู้นำสูงสุดประกาศซ้ำหลายครั้งว่าอิสลามห้ามมีอาวุธนิวเคลียร์ แต่ฝ่ายสหรัฐกับอิสราเอลไม่สนใจยังคงคว่ำบาตรต่อเนื่อง เพราะเป้าหมายสุดท้ายคือล้มระบอบอิหร่าน ด้วยความคิดว่าถ้าจะจัดการอิหร่านต้องล้มระบอบเท่านั้น ภัยคุกคามจึงจะสิ้นสุด หลายสิบปีที่ผ่านมาฝ่ายสหรัฐ (รวมอิสราเอล) ดำเนินนโยบายนี้เรื่อยมา พยายามคว่ำบาตรอิหร่านเพื่อให้อ่อนแอ เปิดโอกาสให้เกิดการเปลี่ยนแปลงจากภายใน

มิถุนายน 2025 เบนจามิน เนทันยาฮู (Benjamin Netanyahu) นายกรัฐมนตรีอิสราเอลกล่าวซ้ำอีกครั้งว่า อิสราเอลกำลังช่วยปลดปล่อยชาวอิหร่านที่โดนเหยียบย่ำเกือบ 50 ปี ต้องทนทุกข์ทรมาน

เป็นอีกครั้งที่ถ้อยคำของผู้นำอิสราเอลหวังล้มระบอบอิหร่าน

สรุป การคว่ำบาตรพบเห็นในความสัมพันธ์ระหว่างประเทศเสมอ เพราะเป็นมาตรการเริ่มต้น จนถึงเป็นเครื่องมือบั่นทอนทำลายฝ่ายตรงข้าม เปิดโอกาสให้เกิดการเปลี่ยนแปลงจากภายในถึงขั้นล้มรัฐบาล เปลี่ยนระบอบ.